LOCHEM – Tirza Steen is 16 jaar en zit in 5 havo van het Staring College in Lochem. Geschiedenis vindt ze een interessant vak. Vooral de Tweede Wereldoorlog heeft haar interesse en dat is op school bekend. Haar docente Duits tipt haar over een jongerenreis van Stichting Sobibor en via school wordt ze als kandidaat voorgesteld om deze vijfdaagse reis naar Polen mee te maken. Haar conclusie: “Bizar wat mensen elkaar aan kunnen doen.”
Tirza lijkt in de wieg gelegd om zelf docente geschiedenis te worden. Ze is een boeiende vertelster en kan goed verwoorden wat ze heeft gezien en meegemaakt. De reis die ze samen met twaalf andere jongeren maakte, heeft een blijvende indruk bij haar achtergelaten. “Ja, wat ik in Sobibor heb gezien en gehoord, heeft me geraakt. Meer dan ik vooraf had verwacht. Ik heb dingen gehoord en gezien waarvan ik dacht: ‘dit wil ik helemaal niet weten’. Maar juist dat soort verhalen had ik nodig om meer te leren en een beter beeld te krijgen van wat er in en rond het vernietigingskamp Sobibor allemaal heeft plaatsgevonden.”
Kamp Sobibor
Sobibor was een Nazi-vernietigingskamp waar 170.000 mensen werden vermoord. De stichting Sobibor is in 1999 opgericht door Jules Schelvis, de enige overlevende van het 14e transport naar het vernietigingskamp Sobibor. De stichting richt zich enerzijds op nabestaanden, maar wil ook een brug slaan naar de jongeren van vandaag. Naar het gedachtengoed van Jules Schelvis ‘vertel het verhaal verder’ stelt de stichting zich ten doel – door informatie en educatie – het verhaal van Sobibor door te vertellen en in hedendaagse context te plaatsen ‘zodat wij niet vergeten’. De jongerenreis die Tirza heeft gemaakt is door deze stichting georganiseerd.
www.sobibor.org
'Wie heeft het recht om het leven van een ander mens te beëindigen?'
Schuldig landschap
Op de vraag wat haar het meest heeft geraakt volgt - voor het eerst in het gesprek - een korte stilte. “De aankomst bij de resten van het kamp zelf. De leegte, de stilte. Ik kon dat letterlijk voelen. ‘Schuldig landschap’, dat kwam er bij me op. Dat was ingrijpend.” In het vervolg van het gesprek komen nog een aantal momenten voorbij die diepe indruk hebben gemaakt. “Het verhaal over de 18.000 mensen die in één dag tijd zijn vermoord in het kamp Majdanek, de grootste massamoord in één dag tijdens de Tweede Wereldoorlog. Waarbij mensen eerst zelf hun eigen graf moesten graven in de veronderstelling dat het een loopgraaf zou zijn als verdediging tegen de oprukkende Russen.”
Speeltuin met monument
Wat ook diepe indruk heeft gemaakt, is de manier waarop de mensen die nu in en rond Sobibor wonen met de gruwelijke geschiedenis ter plaatse omgaan. “Ze proberen het op allerlei manieren weg te stoppen, te bagatelliseren en erover te zwijgen.” Volgens Tirza doen ze dat omdat het de Duitsers waren die Polen destijds hadden bezet en verantwoordelijk waren voor de moorden. “Maar zelfs nu er veel meer verhalen bekend zijn over wat er is voorgevallen, blijven ze wegkijken. Op een plek in het dorpje Izbiza, waar ooit een massagraf was, is nu een speeltuin voor de kinderen uit de buurt. Daar is pas tien jaar geleden een monument geplaatst. Meer niet.” Het raakt Tirza zichtbaar. “Ik snap het wel een beetje, maar het is een contrast met hoe wij in Nederland met het oorlogsverleden omgaan.”
Tijdens het bezoek aan het museum op de voormalige plek van het kamp in Sobibor heeft Tirza twee namen voorgelezen van mensen die daar zijn vermoord. “Mijn familie is niet joods, maar mijn moeder werkte bij een Joodse slager en die man vertelde met veel emotie over zijn moeder en zusje die via Westerbork naar Sobibor zijn getransporteerd. Het was een beetje emotioneel om die twee namen voor te lezen en te beseffen dat het zó oneerlijk is wat er is gebeurd! Wie heeft het recht om het leven van een ander mens te beëindigen? Alleen vanwege hun afkomst? Daar raak ik niet over uitgedacht.”
Het feit dat er destijds ook onder Joden cultuurverschillen waren en dat die zorgden voor onrust in de ghetto’s waar de joden moesten samenleven, vond ze opvallend. “Dan zit je echt diep in de ellende en dan nog dachten de rijkere Joden macht uit te kunnen oefenen over de armere Joden. Terwijl ze allemaal in dezelfde onzekerheid zaten. Dat vond ik vreemd.”
Toch is juist dat ook een stimulans om dit onderwerp niet te laten rusten. De jonge tiener heeft een verbazend scherp inzicht en weet moeiteloos linkjes te leggen naar de huidige tijd in ons eigen land. “Ook hier komt dat zwart-wit denken steeds meer terug en gaan groepen mensen elkaar de maat meten. Als we nu eens vaker benoemen wat iedereen goed doet, in plaats van te schreeuwen over wat er fout gaat, misschien zou het dan beter gaan.” Ze is er stellig over. “Ik denk dat het in ons land dan weer een stukje blijer, vrolijker en beter gaat worden”, zegt Tirza.
'Het is een contrast met hoe wij in Nederland met het oorlogsverleden omgaan'
De leerling van het Staring College gaat zich nu voorbereiden op haar havo-examen. “Ik heb van de school alle ruimte gekregen om deze reis mee te maken en daar ben ik blij om. Ik heb een paar schooldagen gemist, maar dat komt wel goed. Ik maak voor Stichting Sobibor nog een eindproduct over de reis en een deel daarvan heb ik al gedeeld met mijn klasgenoten. Dat ook wij, als ‘jongere generatie’ niet moeten zwijgen over wat er in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd, dat is me wel duidelijker geworden en daar ga ik voor.”
Unieke opstand in kamp Sobibor
Op 14 oktober 1943 organiseerden gevangenen in kamp Sobibor, een van de nazivernietigingskampen in Polen, een opstand. Het plan werd bedacht door onder andere de Sovjet‑gevangene Aleksandr Pecherski en een kleine groep medegevangenen. Ze wisten enkele SS‑bewakers te doden en ontwapenden anderen, waarna honderden gevangenen probeerden te ontsnappen. Ondanks de chaos werden velen alsnog gepakt of gedood, maar ongeveer 300 overleefden de oorlog. De opstand was uniek vanwege de georganiseerde interne strijd tegen de nazi’s en is een van de weinige succesvolle ontsnappingspogingen uit een vernietigingskamp, een krachtig symbool van verzet en moed.